Het is 29 oktober, verkiezingsavond in TivoliVredenburg. De sfeer hangt ergens tussen zenuwachtig en euforisch in, alsof er een WK-finale gespeeld wordt, maar dan met de toekomst van het land als inzet. De zaal vult zich met politieke junkies, partijleden en studenten. Iedereen tuurt naar schermen waarop Nederland Kiest aanstaat. In de foyer klinken glazen, in een andere zaal wordt cartoonist Jip van der Toorn geïnterviewd en de Linkse Mannen organiseren een strijdliederenkaraoke.

De avond wordt afgetrapt door De Kiesmannen, een collectief jonge makers dat weigert te geloven dat politiek saai moet zijn. Ze mengen theater met journalistiek, satire met serieuze vragen, en willen de vonk terugbrengen in een generatie die voelt dat er iets op het spel staat, maar niet altijd weet waar te beginnen.

Fastfood voor de democratie

“Wie heeft er hier ook een hekel aan peilingen?” roept medeoprichter Dylan Ahern vanaf het podium. Gelach en applaus golven door de zaal. “Misschien moesten we ze gewoon verbieden,” voegt hij eraan toe, halfgrappend. Maar het grapje blijft hangen. Het raakt iets wat iedereen voelt, maar liever niet hardop zegt. Want zonder peilingen kunnen we niet meer. Ze zijn het fastfood van de democratie: we weten dat ze niet goed voor ons zijn, maar blijven ze consumeren. Elke nieuwe peiling smaakt naar meer.

Even later, tussen de drukte in Tivoli, spreek ik Ahern. “Hoe zit dat nou,” vraag ik, “dat jullie zo’n hekel hebben aan peilingen?” Hij lacht. “Een hekel? Nee. Maar we moeten er bewuster mee omgaan. Het gaat niet om wat we meten, maar om wat we ermee doen.”

De poster die altijd te vroeg komt

Elk verkiezingsjaar maken de Kiesmannen een poster met de kansrijke lijsttrekkers: een momentopname van het politieke momentum. Dit jaar prijken erop: Bontenbal, Yeşilgöz, Timmermans en Wilders. “Maar de uiteindelijke winnaar,” zegt Ahern, “stond er nog nooit op.” Niet Wilders in 2023, niet Jetten dit jaar. Hij glimlacht. “Tegen de tijd dat de poster droog is, is het moment alweer voorbij.”

En daar zit precies het probleem. Campagnes dansen tegenwoordig op het ritme van de peilingen. Terwijl partijprogramma’s in marmer lijken gehouwen, verschuift het sentiment van de kiezer van week tot week. Een goed optreden bij Nieuwsuur kan goud waard zijn, zolang de cijfers het bevestigen. En als ze dat niet doen, klinkt het vaste mantra: “We laten ons niet leiden door de peilingen, maar nemen het signaal serieus.”
Peilingen zijn niet langer verslaggeving van de werkelijkheid. Ze zijn onderdeel geworden van het spel.

Politiek als sportwedstrijd

De snelheid waarmee de kiezer zich verplaatst, typeert de samenhang tussen politiek, media en peilers. Peilers leveren cijfers, media zoeken verhalen die beklijven, politici hopen dat het momentum niet wegspoelt. Een politicus die stijgt, krijgt aandacht; wie aandacht krijgt, stijgt verder. Het is een uitruil van aandacht waarin iedereen elkaar voedt en niemand nog precies weet wie wie beïnvloedt.

Aan de talkshowtafels klinken de vragen inmiddels als nabeschouwingen bij Studio Voetbal: “Hoe verklaart u de winst? Wat ging er mis? Hoe herpakt u zich?” Politiek wordt zo een wedstrijd om momentum, niet om ideeën. Ahern knikt. “Je hebt het horse race-effect: de media doen verslag van wie er aan kop ligt, veel minder van wat iemand zegt.”

De peiling schuift aan

Neem het moment dat CDA-leider Henri Bontenbal bij Nieuwsuur zegt dat religieus onderwijs mag schuren met het gelijkheidsbeginsel. “Een leerling kan ook naar een andere school,” reageert hij op een man die vertelt hoe moeilijk het was om op een reformatorische school uit de kast te komen. Het had een gesprek kunnen worden over vrijheid en geloof, over hoe artikel 23 met zijn tijd kan meegroeien. Maar zover komt het niet. Nog voordat de echo van het interview is weggeëbd, schuift ze alweer aan: de peiling.

De dagen erna gaat het niet meer over onderwijs of vrijheid, maar over schadebeperking. Kranten koppen over “verlies voor het CDA”, talkshows speculeren of dit het kantelpunt van Bontenbals campagne is. De inhoud verdampt; wat overblijft is de score. Het debat wordt niet langer gevoerd op ideeën, maar op ‘cijfers’, op wat de media denkt dat de kiezer zal denken.

Een paar dagen later, bij Café Kockelmann, speelde zich iets gelijkaardigs af. Timmermans zat naast Yeşilgöz, die volgens de peilingen vier zetels was gestegen. “Vier erbij? Knap hoor, chapeau,” zei hij glimlachend, licht buigend, alsof de grafiek tussen hen in een onzichtbare derde gesprekspartner was. Het was een klein moment, maar veelzeggend. De cijfers hadden het gesprek gekaapt: ze waren niet langer het decor, maar het onderwerp zelf.

De psychologie van de peiling

Wat peilingen met ons doen, is misschien wel belangrijker dan wat ze meten. Psychologisch onderzoek laat zien dat cijfers ons gedrag subtiel sturen. Wie hoort dat zijn partij wint, voelt zich gesterkt; wie hoort dat zijn partij zakt, haakt af. In de politicologie heet dat het bandwagon-effect: kiezers sluiten zich aan bij de partij die op winst staat, alsof populariteit een teken van gelijk is. Het tegenovergestelde, het underdog-effect, bestaat ook: sympathie voor de verliezer. En dan is er nog het strategisch stemmen, waarbij mensen niet kiezen wat ze geloven, maar wat tactisch verstandig lijkt: niet omdat hun overtuiging verandert, maar om te voorkomen dat de ander wint.

“Het interessante,” zegt Ahern, “is dat de electorale volatiliteit — de mate waarmee kiezers van partij wisselen tussen verkiezingen — sinds de ontzuiling enorm is toegenomen. Vaste kiezers zijn zeldzaam geworden.” Hij leunt achterover. “We zijn een land van zwevers. En juist daardoor hebben peilingen meer macht dan ooit.”

Die drang naar cijfers wordt door de media gretig gevoed. Onderzoekers van de Radboud Universiteit telden voor Trouw hoe vaak het woord ‘peiling’ viel in de talkshows van september en oktober: 135 keer bij Jinek, 121 keer bij RTL Tonight, 114 keer bij Pauw & De Wit en 46 keer bij Café Kockelmann. In de weken voor de verkiezingen leek Nederland vooral in de spiegel te kijken, niet om te begrijpen wat er leeft, maar om te zien wie er voorloopt. We zijn in de ban van peilingen: wie stijgt, mag aanschuiven; wie zakt, verdwijnt uit beeld.

Spiegel of stuur?

Aan het einde van de uitslagavond dooft het rumoer in Tivoli; op het scherm dansen nog wat cijfers. Peilingen lijken houvast te bieden in een land dat zoekt naar richting. Ze geven het gevoel van controle, maar achter elk percentage schuilt de verleiding te denken dat meten begrijpen is. Misschien zijn peilingen geen spiegel maar een stuur: ze bepalen waar we naar kijken en soms ook waar we heen gaan. Terwijl de aandacht verschuift naar wie stijgt of zakt, raakt het echte gesprek verloren, over waar het land heen wil en wat er werkelijk toe doet. Peilingen meten niet alleen onze stemming, ze vormen haar. En zolang we blijven turen naar wie voorligt, verliezen we uit het oog waar we samen naartoe willen.

Eindredactie door Tijn Manche

Steun Red Pers

Je las dit artikel gratis, maar dat betekent niet dat het Red Pers niets heeft gekost. Wij bieden jonge, aspirerende journalisten een podium én begeleiding. Dat kunnen we nog beter met jouw steun. Die steun komt met twee voor de prijs van één, want onze sponsor matcht jouw donatie. Geef jij ons vijf euro? Dan ontvangen wij een tientje.

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Irene van Wilgen

<p style="font-weight: 400">Irene van Wilgen (1998, zij/haar) studeerde Holocaust- en Genocidestudies aan de Universiteit van Uppsala in Zweden. Ze leerde daar dat maatschappelijke problemen nooit op zichzelf staan, maar altijd verbonden zijn met verhalen en stemmen die te weinig gehoord worden. Als redacteur Landelijke Politiek kijkt ze met diezelfde blik naar Den Haag, waar haar (on)gezonde fascinatie voor politieke dynamiek haar scherp houdt - van campagne-attributen verzamelen tot nachtelijke stemrondes volgen.</p>