‘De Grondwet waarborgt de grondrechten en de democratische rechtsstaat’, staat in de recent gewijzigde algemene bepaling van onze Grondwet. Over de rechtsstaat is de laatste jaren veel te doen. Zo komt hij regelmatig voorbij in de media, in rapporten en is de politiek er maar druk mee. Maar wat is het eigenlijk, de rechtsstaat?

De bouwstenen van een rechtsstaat

Over de definitie van de rechtsstaat zijn de meningen verdeeld. De Dikke van Dale ziet de rechtsstaat als ‘een staat waarin het recht gehandhaafd wordt’. De Staatscommissie rechtsstaat noemt het een staatsvorm waarbij de overheid gebonden is aan het recht. De Rijksoverheid zelf beschrijft de rechtsstaat onder andere als een staat waarin mensen mogen stemmen, onafhankelijke rechters en pers bestaan en de rechten en vrijheden van burgers worden beschermd. Binnen de rechtswetenschap bestaat er ook geen universele betekenis en invulling van het begrip rechtsstaat, waardoor een loepzuivere definitie niet te geven valt. “De rechtsstaat is nu eenmaal niet eenvoudig te definiëren,” aldus Ronald Tinnevelt, hoogleraar Rechtsfilosofie aan de Radboud Universiteit. Hier verricht hij onder andere onderzoek naar de kwetsbaarheid en weerbaarheid van de rechtsstaat.

“De oorspronkelijke gedachte van de rechtsstaat is dat de macht van de overheid kan worden ingeperkt,” vertelt Tinnevelt. Daarbij is het voorkomen van machtsmisbruik het uitgangspunt. Tinnevelt: “De rechtsstaat is een soort containerbegrip. Je kunt daar bijvoorbeeld democratie onder laten vallen, je kunt daar grondrechten onder laten vallen, of bijvoorbeeld een onafhankelijke rechter.’’ Naast deze drie bouwstenen worden in de rechtswetenschap twee andere bouwstenen veelvuldig genoemd: het legaliteitsbeginsel (alles wat de overheid doet, moet gebaseerd zijn op een wet) en de trias politica (de scheiding van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende macht).

‘De rechtsstaat is een soort containerbegrip’

Een kaars in de wind

Wat merkt de burger van de rechtsstaat? Dat is niet zo eenvoudig als simpelweg stemmen, demonstreren of naar een onafhankelijke rechter stappen. Vooral als de rechtsstaat niet goed werkt, heeft het een grote impact en worden veel burgers geraakt. Zo zijn er bij de Toeslagenaffaire belangrijke beginselen van de rechtsstaat geschonden. Er is toen te weinig rekening gehouden met de belangen van mensen waardoor veel gezinnen in grote financiële problemen kwamen. Daarnaast oordeelde de Staatscommissie rechtsstaat dat de rechtsstaat voor burgers in een kwetsbare positie een gebroken belofte is. De rechtsstaat is voor veel burgers bijvoorbeeld te ingewikkeld, waardoor zij bijvoorbeeld geen toeslagen meer durven aan te vragen waar ze wel recht op hebben.

Dat de rechtsstaat een kwetsbaar goed is, werd ook recent duidelijk in Zuid-Korea. De inmiddels afgezette president Yoon Suk-yeol vergeleek de Zuid-Koreaanse rechtsstaat met een ‘kaars in de wind’, om deze vervolgens bijna eigenhandig uit te blazen door een staatsgreep te plegen. Ook in Europa is de rechtsstaat geen vaststaand feit. Zo zijn de landen Polen en vooral Hongarije schoolvoorbeelden van een ondermijnde rechtsstaat waarbij de rechtsstaat zwakker wordt gemaakt door maatregelen van binnenuit, waardoor de overheid meer macht naar zich toe kan trekken.

Het is echter niet zo dat de bouwstenen van een rechtsstaat snel en volledig verdwijnen. Het gaat dan met name om het ondermijnen ervan, aldus Tinnevelt. “Dat zit hem dan vooral in bijvoorbeeld het verlagen van de pensioengerechtigde leeftijd voor rechters, zodat de kritische oude garde kan worden vervangen door rechters die meer op de hand zijn van het bestaande regime. Of het monopoliseren van de media waardoor de vrije pers onder druk komt te staan, of fictieve meerderheden in het parlement creëren.’’ Dergelijke maatregelen zijn in Nederland nog ver weg, maar wel werd al gewaarschuwd dat de onafhankelijkheid van de Nederlandse rechters ten opzichte van de politiek ‘boterzacht‘ is. Zo ligt de benoeming van rechters in Nederland bij de politiek, waardoor de onafhankelijkheid van rechters in gevaar kan komen.

Code groen, oranje of rood?

Hoe staat het verder met de rechtsstaat in Nederland? In het rapport van de Staatscommissie rechtsstaat wordt duidelijk dat er winst te behalen valt. Daarnaast beoordeelde de Nederlandse orde van advocaten het regeerprogramma van het kabinet-Schoof: 6 onderdelen van het regeerprogramma werden als groen beoordeeld (‘bevordert de rechtsstaat’), 28 onderdelen als geel (‘risico voor de rechtsstaat’) en 9 als rood (‘in strijd met de rechtsstaat’). Is de Nederlandse rechtsstaat met dit alles ook een ‘kaars in de wind’? Dat valt volgens Tinnevelt mee, maar oplettendheid is vereist.

“Het is geen code rood, maar als we kijken naar de rapporten die de afgelopen jaren zijn uitgebracht, is er heel veel reden om kritisch maar wel constructief te zijn. We hebben te maken met volksvertegenwoordigers die het niet altijd even nauw nemen met de grenzen van de rechtsstaat, met voorstellen waarvan je op voorhand weet dat die bij een rechter sneuvelen.’’ Tegelijkertijd wordt het belang van de rechtsstaat niet door iedereen gedragen: zo heeft een kwart van de Nederlanders geen vertrouwen in de instituties van de rechtsstaat. “Dat is op het vlak van de rechtsstatelijke cultuur in Nederland een zorgwekkende ontwikkeling.’’

Op naar een rechtsstatelijke cultuur

Een rechtsstatelijke cultuur is hard nodig, aldus Tinnevelt. Hierover publiceerde hij samen met andere wetenschappers een bundel genaamd ‘Naar een weerbare rechtsstaat’. Voor zo een weerbare rechtsstaat zijn burgers met een rechtsstatelijk besef hard nodig. Voor zo een rechtsstatelijk besef zijn niet alle bouwstenen van een rechtsstaat even belangrijk: in een paper in Science zijn burgers in zes landen (Egypte, India, Italië, Japan, Thailand en de Verenigde Staten) gevraagd naar hun democratieopvatting. In al die landen bleek dat burgers van een democratie willen dat er vrije verkiezingen zijn en individuele rechten bestaan, zoals vrijheid van meningsuiting. Andere onderdelen van de rechtsstaat, zoals de onafhankelijke rechter en het legaliteitsbeginsel, worden minder belangrijk geacht.

‘Burgers moeten bereid zijn zich uit te spreken, naar het Malieveld te gaan en de bres op te gaan’

In Nederland is van deze ontwikkeling geen sprake, maar het verminderde vertrouwen in de instituties van de rechtsstaat zet aan het denken. Tinnevelt benoemt dat kennis alleen – die burgers bijvoorbeeld opdoen met burgerschapsonderwijs – niet voldoende is: er is een innerlijke houding nodig. “Burgers moeten bereid zijn zich uit te spreken, naar het Malieveld te gaan en de bres op te gaan.’’ Daarbij benoemt Tinnevelt dat het belangrijk is om te onthouden dat de rechtsstaat er niet is om hindernissen op te werpen voor bijvoorbeeld het bouwen van meer huizen of om andere doelen te realiseren. “Regels zijn er niet voor niets: de macht moet in goede banen worden geleid, waar ook de (grond)rechten van de burger bij gebaat zijn.’’

Eindredactie door Yke Uijtewaal

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Pim Molenaar

Redacteur Recht en Bestuur

Pim Molenaar (2000, hij/hem) is masterstudent staatsrecht aan de Universiteit Utrecht en is altijd driftig op zoek naar de vele raakvlakken tussen het (staats)recht, bestuur/politiek en het maatschappelijk debat. Door de vele bomen is dit bos voor een buitenstaander soms moeilijk zichtbaar. Zijn ultieme doel? Het staatsrecht door middel van journalistiek niet alleen begrijpelijker maken, maar het ook laten leven.

>