Op een koude ochtend in december schenk ik een kopje koffie in voor een bezoeker van het inloophuis. Intussen pakt hij zich laagje voor laagje uit. Zachtjes klinkt de radio op de achtergrond. De ene na de andere kersthit volgt elkaar op: ‘I’ll be home for Christmas,’ gevolgd door ‘Driving home for Christmas.’ ‘Ironisch’, mompelt hij nors. Ineens realiseer ik me dat kerst voornamelijk de viering is van het hebben van een thuis. Maar de mensen die hier komen hebben dat niet. Voor hen gaat kerst niet om het zien van familieleden, om lekker eten en gezelligheid, maar om het overleven van de winter.

Wie hebben toegang tot de Winteropvang?

Op 1 december opende de gemeente Amsterdam de deuren van de Winteropvang, die tijdelijk onderdak biedt aan daklozen tijdens de wintermaanden. De Winteropvang bestaat uit twee regelingen: de Winteropvang (WKO) en de Winterkou-regeling (WKR). In de reguliere Winteropvang zijn ongeveer tweehonderd plekken, bedoeld voor kwetsbare daklozen die al langere tijd in Amsterdam verblijven (in hoge nood zijn er soms uitzonderingen). De Winterkou-regeling gaat van kracht als de gevoelstemperatuur onder de 0 graden is – dan is iedereen welkom, ongeacht hoe lang je in Amsterdam verblijft.

Door het Nederlandse wisselvallige weer gebeurt het vaak dat de Winterkou-regeling een paar dagen van kracht is, en dan weer een paar dagen niet, en dan weer wel, enzovoort. Voor sommige bezoekers van het inloophuis levert dit te veel stress op en slapen ze, ondanks de kou, dan liever buiten. Soms lijkt het systeem, dat over het algemeen bedoeld is om te helpen, voor meer chaos en instabiliteit te zorgen. Om gebruik te kunnen maken van de Winteropvang, moeten dak- en thuislozen zich eerst melden bij de Screeningsbalie Bijzondere Doelgroepen van de GGD. Daar beoordeelt een speciale ambtenaar door middel van een screening of iemand recht heeft op Winteropvang (WKO), of alleen gebruik kan maken van de Winterkou-regeling (WKR). De bedoeling van de screening is om te bepalen of iemand ‘kwetsbaar’ is. Heeft iemand fysieke, psychologische of verslavingsproblemen? Dan is de kans groter dat diegene een plekje in de vaste Winteropvang krijgt. Dat klinkt logisch, maar toch is het gek. Is dakloosheid van zichzelf niet een bewijs van kwetsbaarheid?

‘Het is immers een ingrijpende beslissing: bepalen of iemand de hele winter binnen mag slapen of alleen rond het vriespunt welkom is.’

Om te zorgen dat de Winteropvang geen aantrekkende kracht heeft op mensen (in Polen adverteren uitzendbureaus met ‘gratis’ accommodatie in Nederland) is de vaste Winteropvang alleen bedoeld voor mensen die al langer dan één jaar in Amsterdam verblijven. Deze regel is ingesteld om te zorgen dat nieuwkomers niet te snel wennen aan de geboden hulp en zich hier afhankelijk van opstellen. De gedachte is: als we het ze maar niet te comfortabel maken, besluiten sommigen wellicht om toch terug te gaan naar hun eigen land, waar het in sommige gevallen makkelijker is voor hen om aan hulp te komen. Cru, maar wederom logisch. Toch valt er aan de andere kant wat voor te zeggen dat nieuwe daklozen – die nog niemand kennen en bijvoorbeeld nog niet weten waar ze als onverzekerde naar de dokter kunnen – juist heel erg ‘kwetsbaar’ zijn? Vaak zien we nieuwe mensen het inloophuis binnenkomen met grote angstige ogen, die op termijn langzaam wegzakken in verdoving en verslaving. Zou het niet effectiever zijn om mensen die net dakloos zijn geworden, de stabiliteit te bieden om hun zaakjes snel op orde te krijgen, in plaats van ze aan hun lot overlaten onder het mom van ‘zelfredzaamheid’?

Het is immers een ingrijpende beslissing: bepalen of iemand de hele winter binnen mag slapen of alleen rond het vriespunt welkom is. Het gebrek aan stabiliteit zorgt bij veel mensen voor stress en onrust, en dat maakt het moeilijk om vooruit te plannen. Overdag neemt in het inloophuis het drugs- en drankgebruik toe. En er zijn meer ruzies en conflicten.

De Winteropvang

Om vier uur sluit het inloophuis (gelegen in hetzelfde gebouw als de Winteropvang) en dienen bezoekers van de Winteropvang zich te melden bij de hoofdingang van het gebouw. Als ik om vijf uur het gebouw verlaat, staat al een tiental mensen keurig in een rij te wachten achter het hek. Een bezoeker grapte ooit: ‘Mijn leven bestaat nu uit haasten om op tijd te komen. Dan wachten in een rij, om vervolgens weer te haasten om op tijd te komen.’ Ondertussen houden de beveiligers iedereen goed in de gaten. Eén voor één mogen ze naar binnen om zich te melden bij de balie.

‘Het is fijn dat ik hier niet op straat hoef te slapen, maar het voelt alsof ik in een gevangenis zit. Je hebt weinig vrijheid, en de controle is soms vernederend.’

Ondanks het harde werk van de hulpverleners, laten de omstandigheden in de opvanglocaties vaak nog wat te wensen over. De grootste opvanglocatie, gelegen aan de Transformatorweg in Amsterdam-West, draagt nog steeds de sfeer van de jeugdgevangenis die het ooit was. Omheind door hoge hekken en voorzien van strenge veiligheidsmaatregelen, zoals fouilleren en het inleveren van bezittingen (essentialia mag men bij zich houden in transparante, plastic tasjes), voelt het voor veel bezoekers van de winteropvang meer als een noodmaatregel dan een plek van herstel. Een bezoeker vertelde mij: ‘Het is fijn dat ik hier niet op straat hoef te slapen, maar het voelt alsof ik in een gevangenis zit. Je hebt weinig vrijheid, en de controle is soms vernederend.’

In de eetzaal worden individueel verpakte maaltijden van 50/50 (een dagbestedingsproject van het Leger des Heils) uitgedeeld, die men veelal zwijgend op eet. Na het eten wordt iedereen naar de slaapzalen begeleid. In iedere kamer liggen ongeveer acht mannen in stapelbedden. Vrouwen en jongeren worden elders opgevangen, in een opvanglocatie die afgelopen herfst, onder luid protest van buurtinitiatief ‘Stop de Gekte’, werd geopend in de buurt van de Nieuwmarkt.

Voor dakloze stelletjes is deze regel extra vervelend, aangezien zij niet samen mogen blijven. Veel koppels maken hierdoor geen gebruik van de Winteropvang: liever samen op straat dan alleen in de opvang. Huisdieren zijn ook niet toegestaan. Deze kunnen ondergebracht worden bij Dierenopvangcentrum Amsterdam. Voor velen is dit een onmogelijke keuze: hun huisdier is vaak een van de weinige constante factors in hun leven.

Straatwerk en gezondheidsrisico’s

Veldwerkers spelen tijdens de koude periodes een cruciale rol. Wanneer de WKR van kracht is, gaan zij actief de straat op om buitenslapers te zoeken en te begeleiden naar de opvang. Het werk is niet zonder uitdagingen: veel daklozen zijn ‘zorgmijdend’ en wantrouwig naar instanties die hulp bieden. Veldwerkers zijn soms de enigen die contact kunnen maken.

De mentale en fysieke gezondheidsrisico’s voor daklozen in de winter zijn niet mis. Onderkoeling vormt een groot gevaar voor buitenslapers. Daar komen de regenachtige Nederlandse winters nog bij. Kletsnat en ijskoud staan daklozen vaak ’s ochtends voor het inloophuis te wachten. Sommige bezoekers dragen meerdere broeken over elkaar om zich warm te houden. Daarnaast zorgt stress in de wintermaanden ook voor een toename in mentale klachten.

Bovendien is het zonder verzekering of vaste verblijfplaats heel moeilijk om een huisarts of psycholoog te bezoeken. Kleine gezondheidsproblemen kunnen hierdoor makkelijk verergeren tot levensbedreigende situaties. Voor basis (tand-)zorg kunnen onverzekerden terecht bij de Kruispost, een door vrijwilligers gerunde huisartsenpraktijk op de Wallen. Tweemaal daags houden zij een spreekuur. Tussen 10:00 – 12:00 en 19:00 – 21:00 zit de wachtkamer gevuld met een breed scala aan mensen: vluchtelingen, arbeidsmigranten, sekswerkers, etc., die net als iedereen zorg nodig hebben.

Een warmere aanpak

De Winteropvang en Winterkou-regeling bieden een cruciale reddingsboei voor daklozen tijdens de wintermaanden. Toch laat het systeem ruimte voor verbetering. De huidige regels en omstandigheden creëren soms onbedoeld meer stress en instabiliteit. Het onderscheid tussen wie ‘kwetsbaar’ en wie ‘zelfredzaam’ is, weerspiegelt een bredere worsteling: hoe combineren we rechtvaardigheid met mededogen in de hulpverlening?

Eindredactie door Robin Jansen

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Auguste Kool

Redacteur Straatzaken

Auguste Kool (2001, zij/haar) verwondert zich over het leven op straat. Hoe kan het dat er stadgenoten zijn die je - ondanks dat ze op straat leven - nauwelijks ziet of hoort? Hoe raak je verstrikt in het net van dakloosheid, en hoe kom je er weer uit? Voor RedPers onderzoekt ze de kloof tussen wat je ziet en wat er echt speelt, en gebruikt journalistiek om mensen en situaties te laten zien die vaak over het hoofd worden gezien. Daarnaast studeert ze  filosofie en probeert ze te stoppen met roken, beide met wisselend succes.

>