Op 14 januari startten de gemeente Utrecht en burgerbeweging Collectief Kapitaal een crowdfundactie. Het doel was om 100 duizend euro op te halen voor de Bestaansbalans. Na slechts tien dagen was het doel bereikt, en 7 februari jongstleden staat de teller alweer op ruim 128 duizend euro. Denise Harleman, oprichter van Collectief Kapitaal, vertelde trots over de Bestaansbalans tijdens een publieksbijeenkomst op 5 februari in de Stadsschouwburg in Utrecht. Harleman zet zich met de burgerbeweging Collectief Kapitaal in voor een ‘bestaanswaardig’ leven voor iedereen. Volgens Harleman en Yasmine Youjil, beleidsadviseur werk en inkomen van de gemeente Utrecht, moet de Bestaansbalans worden gezien als zowel een pleister als een aanklacht tegen het systeem.

Volgens de initiatiefnemers van de Bestaansbalans is de huidige bijstand kapot. De Participatiewet, de wet waarin alle regels rondom de bijstand zijn opgenomen, bepaalt dat mensen nooit meer mogen bijverdienen dan ze krijgen als bijstand, anders wordt de bijstand gekort.

Als compensatie daarvoor wordt voor iedere deelnemer aan de Bestaansbalans een potje gecreëerd van 1000 euro. Dit bedrag dient als tegemoetkoming voor bijstand die wordt ingehouden wanneer men te veel inkomsten uit arbeid ontvangt. Stel: je wordt 100 euro gekort op de bijstand, dan ontvang je 100 euro uit het potje. Volgens Youjil moet dit de stress wegnemen die wisselende inkomsten kunnen veroorzaken.

Hoe streng is de bijstand?

Tijdens de publieksbijeenkomst viel op dat de Participatiewet veel ter sprake kwam. Krista Peters, een ervaringsdeskundige die is afgestudeerd op de relatie tussen burger en overheid, betoogde dat de huidige Participatiewet uitgaat van een affectieve, rationele mens die geprikkeld moet worden om te werken. Volgens Peters is het mensbeeld het grote probleem achter de Participatiewet; zolang wij burgers als zelfredzaam en potentieel frauderend blijven zien, dan zal de huidige situatie, dus een strenge en ontoegankelijke bijstand, zo blijven. Peters is niet de enige in de zaal die kritiek heeft op de strenge regels. Zo vertelt Renske, een ervaringsdeskundige, dat ze er ook last van heeft: “Bijna iedereen wil werken, maar dat is niet altijd mogelijk. Het is belangrijk werkuren geleidelijk op te kunnen bouwen.”

Volgens Robert Vonk, hoogleraar geschiedenis van de sociale zekerheid aan de Universiteit Utrecht, is de sociale zekerheid altijd streng geweest, met uitzondering van de jaren 60, 70 en 80: “In Nederland zijn wij voor een groot deel van de geschiedenis streng geweest voor bijstandsgerechtigden, voor de introductie van de Algemene Bijstandswet uit 1965 kon je gewoon tewerkgesteld worden”. Vanaf het midden van de negentiende eeuw, toen sociale zekerheid steeds meer een taak werd van de overheid, kwamen er ook meer regels. Volgens Vonk lijken de jaren 60, 70 en 80 eerder een uitzondering op de regel en was de bijstand in deze periode vrij ruimhartig. Vanaf de jaren 90 werd het beleid weer strenger. Bijstand werd exclusief voor mensen die het écht nodig hadden. Jongeren tot 27 jaar kregen niet zomaar meer een bijstandsuitkering, die moesten eerst drie maanden solliciteren. Er kwam ook meer focus op het prikkelen van mensen om zo snel mogelijk aan het werk te gaan.

‘Met privaatkapitaal overheidsfalen opvangen is in Nederland uniek’

De verminderde toegankelijkheid van de bijstand staat niet op zichzelf. Zo laat historica Naomi Woltering in haar boek De marktconforme verzorgingsstaat zien dat ook sociale woningen vanaf de jaren 80 alleen maar werden toegewezen aan mensen met een laag inkomen. Dit gebeurde vanuit de gedachte dat de verzorgingsstaat en de publieke sector uit hun voegen waren gebarsten. Dat kwam doordat Nederland in de jaren 80 een grote economische crisis doormaakte; de overheid gaf in deze periode meer geld uit dan er binnenkwam. Een andere verklaring ligt in de opkomst van het neoliberalisme in de jaren 80. Volgens de neoliberale ideologie moest de overheid vooral markten stimuleren en moest de verzorgingsstaat alleen toegankelijk zijn voor mensen aan de onderkant van de samenleving. De kritiek op het huidige bijstandsbeleid komt dan ook voort uit ontwikkelingen die zich breder in de sociale zekerheid en in de publieke sector hebben voorgedaan.

Wat de Bestaansbalans uniek maakt

De Bestaansbalans is niet het enige experiment met sociale zekerheid op lokaal niveau. Er zijn meerdere gemeenten die in Nederland hebben geëxperimenteerd met de sociale zekerheid of andere onorthodoxe maatregelen hebben genomen om bestaanszekerheid te garanderen. Zo haalde de Arnhemse wethouder Mark Lauriks de krantenkoppen door de schulden van tientallen inwoners uit een arme wijk volledig kwijt te schelden. Ook zijn er meerdere experimenten geweest met een ‘socialere’ bijstand in gemeenten als Nijmegen en Tilburg, waarin onder andere ook meer ruimte kwam voor bijverdienen in de bijstand.

Volgens Robert Vonk is het unieke aan de Bestaansbalans dat er een opvangmechanisme is gecreëerd voor ongewenste effecten: “de Bestaansbalans is een lapmiddel, een correctie op bestaand beleid. Het instrument zelf, met privaatkapitaal overheidsfalen opvangen, dat is in Nederland uniek.” Volgens Vonk kan de Bestaansbalans in een bredere trend worden geplaatst: “Het is een exponent van een bredere beweging. De bestaanszekerheid staat onder druk en dat zien gemeenten van dichtbij. Gemeenten gaan dan ook zoeken naar hoe ze dat tegemoet kunnen komen.”

‘Wij zien het als een aanklacht tegen het huidige beleid’

Hoewel in Nederland het gebruik van privaat kapitaal voor doeleinden zoals de Bestaansbalans relatief nieuw is, zijn daar in het buitenland al langer voorbeelden van te vinden. Historici Anton Jäger en Zamora Vargas laten in hun boek Welfare for markets: a global history of basic income zien dat financiering voor experimenten met basisinkomen, zoals bijvoorbeeld bij de organisatie Give Directly, vaak van private partijen komt, en vaak omdat men geen vertrouwen meer heeft in de capaciteiten van de overheid om bestaanszekerheid te garanderen voor haar inwoners.

Hoewel bij de Bestaansbalans dus privaat kapitaal wordt gebruikt, zien Harleman en Youjil geen risico dat overheidstaken worden vervangen door de private sector. “Het is inderdaad ongekend dat een privaat bedrijf met ons de krachten wil bundelen, maar wij zien dit ook deels als een symbolische actie, als een aanklacht tegen het huidige beleid,” zegt Youjil. Volgens Harleman is dit juist een stimulans voor sterker overheidsbeleid, en moet er ook een beweging op gang komen, om juist aan Den Haag duidelijk te maken dat er haast moet worden gemaakt met het wijzigen van de Participatiewet. Daarnaast wil Harleman laten zien dat Collectief Kapitaal een alternatief in de praktijk brengt. Daarmee wordt de kennispositie versterkt voor een beter functionerende bijstand. 

Eindredactie door Rens van der Beek

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Adam Krid

Redacteur Economie

Adam Krid(2002, hij/hem) is student geschiedenis aan de Universiteit Utrecht, en heeft naast een fascinatie voor Ajax ook een fascinatie voor economische geschiedenis en economie. Als economieredacteur probeert hij economische gebeurtenissen en situaties in een historisch perspectief te plaatsen, of juist te kijken naar de dingen die normaliter onder de radar verdwijnen.

>