De uitdagingen waar jongeren vandaag de dag mee te maken krijgen zijn complex, en dat niet alleen voor henzelf. De geprezen Netflix-miniserie Adolescence toont op pijnlijke wijze hoe de leefwereld van jongeren van nu aan de grip van ouders en docenten ontsnapt. 

Gerdien Bertram-Troost, hoogleraar Onderwijs in levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief aan de Vrije Universiteit in Amsterdam, schreef een artikel over de vraag hoe je leerlingen laat opgroeien in dit tijdperk. De pedagogiek is te empirisch geworden, zo stelt ze.

U kijkt naar onderwijs vanuit theologie. Hoe zit dat?

“Als je terugkijkt naar de tijd waarin de academische pedagogiek ontstond, zo’n beetje in de jaren twintig van de vorige eeuw, hadden veel pedagogen een sterke oriëntatie vanuit een Bijbelse bron. Het idee was dat je als pedagoog ergens je basis vandaan moet halen om een beeld te vormen van wat een goede opvoeding of vorming is. Passend bij de verzuiling van Nederland in die tijd gaven de hoogleraren pedagogiek van het eerste uur daar uiteenlopende invullingen aan, in lijn met de aard en het karakter van de universiteit waar ze werkzaam waren. Voor hen allen gold dat ze voor de normatieve oriëntatie van de pedagogiek een belangrijke rol weggelegd zagen voor de theologie.”

“Kijk je nog verder terug, dan zie je dat de pedagogiek als academische discipline voortkwam uit het denken binnen de filosofie en de theologie over vragen als: wat is menszijn en wat betekent het om een goed mens te zijn? De vervolgvraag is dan natuurlijk: hoe begeleid je mensen daarbij? De pedagogische benadering en invloed vloeien daar weer uit voort. Voor mij is denken over onderwijs en opvoeding nog steeds niet los te zien van onze mens- en wereldbeelden. Pedagogiek en levensbeschouwing zijn daarom onlosmakelijk verbonden.”

Met welke uitdagingen krijgen leerlingen vandaag de dag te maken?

“Alles wat in de samenleving speelt, komt ook de school binnen en beïnvloedt de leerling. En er is natuurlijk ontzettend veel gaande in de wereld. Veel jongeren hebben de coronaperiode bewust meegemaakt, en die invloed is nog steeds merkbaar. Daarbij is er nu oorlog aan de rand van Europa, wat zorgen met zich meebrengt, ook voor deze doelgroep.”

‘Menszijn is nu niet wezenlijk anders dan vroeger’

“Daarnaast speelt de toenemende prestatiedruk een grote rol. Jongeren groeien op met het idee dat je alles kunt bereiken, zolang je het maar wilt. De boodschap die ze krijgen, is dan: als het niet lukt, ligt het aan jou.”

In uw oratie sprak u over ‘menswording in een laag-vertrouwensamenleving’. Wat bedoelt u daarmee?

“In onze samenleving is steeds meer het idee gaan heersen: vertrouwen is goed, maar controle is beter. Vanuit die blik proberen we steeds meer zaken meetbaar en maakbaar te maken. Alsof we alles kunnen bewijzen en beheersen. Dat doet iets met je mensbeeld, met hoe je naar anderen kijkt, maar ook hoe je naar jezelf kijkt.”

“Ik gebruik menswording, omdat met die term meteen duidelijk wordt waar het mij in onderwijs en opvoeding om te doen is: het ruimte maken voor het menselijke, het humane, en jonge mensen in dat wordingsproces begeleiden en ondersteunen.”

Zijn jongeren van nu wezenlijk anders dan de generatie van hun ouders of grootouders?

“Menszijn is nu niet wezenlijk anders dan vroeger. De context waarin mensen leven en het heersende mens- en wereldbeeld is wel ontzettend veranderd en dat heeft invloed op hoe jonge mensen zich leren verhouden tot de wereld. Er is meer ruimte gekomen om zelf keuzes te maken. Het gezin waarin je geboren wordt, bepaalt niet meer automatisch wat je later wordt. Jongeren hebben nu de ruimte om stil te staan bij vragen als: welke waarden wil ik nastreven in het leven? Dat is iets moois.”

‘Digitalisering versterkt de focus op zichtbaarheid en meetbaarheid’

“Maar er is ook een schaduwkant, iets wat psychiaters steeds vaker in hun spreekkamers zien: de druk dat je het allemaal zelf moet doen. Je moet zelf ontdekken: wie ben ik en wat is voor mij belangrijk? Dat is een enorme opgave. En ik denk dat we jongeren daarin als ouders, opvoeders en leerkrachten te veel aan hun lot overlaten.”

Geldt dat ook voor het onderwijs?

“Ja. Op positieve uitzonderingen na, is er weinig aandacht voor de brede vorming van leerlingen, juist omdat de nadruk zo ligt op het meetbaar maken van prestaties.”

“Als een school uiteindelijk wordt afgerekend op de CITO-score van een leerling, heeft dat invloed op de keuzes van een leerkracht en een schooldirecteur. Het denken in maakbaarheid en meetbaarheid sijpelt door in alle lagen.”

“Onze leerlingen groeien op in een digitaal tijdperk. Wat we nu zien, is waarschijnlijk nog maar het topje van de ijsberg. Digitalisering versterkt de focus op zichtbaarheid en meetbaarheid. In digitale systemen kun je immers makkelijk informatie vastleggen en van een cijfer voorzien. Letterlijk is het allemaal gebaseerd op nullen en enen – zo werkt programmeren.”

“De grote vraag is dan: kunnen we menszijn terugbrengen tot nul en één? Mijn antwoord is nee. Maar hoe kunnen we digitale ontwikkelingen wél ten goede inzetten? Er zijn zeker technologieën die ons helpen en bijdragen aan vooruitgang. Maar we moeten ons blijven afvragen hoe we digitalisering zo omarmen dat er ruimte blijft voor het menszijn van leerlingen en docenten.”

U pleit voor morele vorming binnen het onderwijs?

“Op de lerarenopleiding wordt vaak een strikte scheiding gemaakt tussen enerzijds didactiek en anderzijds pedagogiek. Maar in de praktijk lopen die twee veel meer door elkaar.”

“Pedagogiek gaat voor mij voor een groot deel over de grondhouding richting kinderen en jongeren, maar ook richting leraren en studenten. Hoe kijk je naar hen? Zie je leerlingen als machines waarin je kennis ‘stort’? Of als wezens met een eigen wil en verlangens, die een mening mogen hebben over wat jij in de klas brengt? Onderwijs ontstaat juist in die ruimte, in die samenwerking.”

‘De uitstroom van beginnende docenten blijft hoog’

“Het hangt ook samen met je eigen mens- en wereldbeeld als leraar. Hoe reageer je op incidenten in de klas? Op de leerling die niet vooruit te branden is? Op diegene die altijd te laat komt? Dit zijn keuzes die je maakt, ongeacht welk vak je geeft.”

“Daarom is pedagogiek overal. Het gaat over wat je een leerling meegeeft als mens.”

“Ik begon mijn oratie dan ook met een citaat van mijn eigen docent Frans: ‘vergeet alles wat ik je geleerd hebt, maar vergeet niet lief te hebben.’”

U schreef dat ‘onderwijs bol staat van niet-meetbare menselijke interactie, creativiteit en onvoorspelbaarheid.’ Dat klinkt mooi, maar leerlingen worden uiteindelijk toch gewoon getoetst?

“Examens spelen een enorme rol in onze samenleving. Het klassikale onderwijssysteem, met specifieke vooraf ingestelde einddoelen, stamt uit de tijd van de industrialisatie. Het was toen de snelste en slimste manier om kinderen voor te bereiden op een wereld waarin hun beroepskeuze min of meer vastlag.”

“Maar de vraag is of de manier waarop we nu toetsen wel voldoende is om leerlingen echt klaar te stomen voor de huidige wereld.”

“Ik begeleid masterstudenten bij hun scriptie, in de eindfase van hun opleiding. En ik zie nu vaker dan vroeger studenten ‘blokkeren’. Ze denken: wat komt hierna? Ik ken de wereld van school, van leren, van toetsen maken, maar hoe moet het straks in de echte wereld?”

“Dan denk ik: we hebben ergens een afslag gemist. Als studenten na al die jaren onderwijs nog steeds niet weten wie ze zijn, dan vind ik dat schrijnend.”

Ziet u de toekomst van het onderwijs somber in?

“Er staat een nieuwe generatie twintigers te popelen om iets bij te dragen aan het onderwijs, en dat vind ik fantastisch.”

“Tegelijkertijd ben ik realistisch. Deze idealistisch ingestelde leraren, die het beste willen voor kinderen en de samenleving, kunnen stuklopen op de hardheid en complexiteit van het onderwijssysteem. De uitstroom van beginnende docenten blijft hoog.”

“We hebben het nu vooral over wat leerlingen nodig hebben, maar het is net zo goed belangrijk om stil te staan bij wat docenten nodig hebben. Zij moeten niet alleen maar ‘leveren’, maar ook weer ruimte krijgen om na te denken: wat heb ík als mens nodig om zin te ervaren in mijn werk? Dat is hard nodig.”

“Ondanks alle uitdagingen blijf ik hoopvol.”

“Als ik één boodschap zou moeten meegeven? Hm… Misschien kom ik dan toch weer terug op dat citaat van mijn docent Frans: blijf liefhebben.”

Eindredactie door Rens van der Beek

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Heather van Vliet

Redacteur Onderwijs

Heather van Vliet (1999, zij/haar) studeerde Engelse Taal en Cultuur aan de Universiteit Leiden en heeft een fascinatie voor de thema's samenleving en narratief. In haar werk als docent Nederlands in de Randstad ervaart ze dagelijks hoe onderwijs en maatschappij elkaar onmiskenbaar beïnvloeden. Als redacteur bij Red Pers schrijft ze over dat speelveld.

>