De Participatiewet blaast dit jaar tien kaarsjes uit. De wet wil meer mensen laten werken en afhankelijkheid van uitkeringen verkleinen. Uit de Eindevaluatie van de Participatiewet in 2019 blijkt dat dit niet helemaal lukt. De baankans voor ‘klassieke bijstandsgerechtigden’ stijgt met 1 procentpunt van 7 naar 8 procent, voor mensen die eerder onder de Wet sociale werkvoorziening (WSW) vielen neemt de uitkeringsafhankelijkheid sinds 2015 toe. 

Daarom komt het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in juni 2024 met het wetsvoorstel Participatiewet in balans. ‘Het blijkt dat de wet een te grote focus heeft op arbeidsvermogen en arbeidsinschakeling. Daardoor gaat er slechts beperkt aandacht naar de mensen zonder of met een verminderd perspectief op werk’, meldt het wetsvoorstel, waar de Tweede Kamer op 22 april 2025 mee instemt. 

Vertrouwen in mensen op een kwetsbaar moment 

Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) adviseert afgelopen november met het onderzoek Vertrouwen in de bijstand om ‘de nieuwe Participatiewet meer op vertrouwen, en minder op werk te richten’. In de gemeente Ede gebeurt dit al: in september 2017 is Werkkracht opgericht. Werkkracht zorgt voor begeleiding van alle uitkeringsgerechtigden: ook de groep mensen waar volgens de evaluatie beperkt aandacht voor is. 

‘De bijstand is geen vetpot: je hebt echt van alle kanten stress’

“De basis van ons werk is vertrouwen,” zegt arbeidspsycholoog Michel Heesen (51). “Mensen komen hier op hun kwetsbaarst en willen graag meedoen, maar dat lukt niet. De geest van de wet is belangrijker dan de letter van de wet: er is een groep mensen van wie je niet moet verwachten dat zij vrolijk 40 uur gaan werken. Mensen worden doodongelukkig van het afhankelijk zijn van bijstand: vaak ervaart iemand al mentaal of fysiek beperkingen en dan raken ze ook financieel beperkt, want bijstand is geen vetpot. Dan heb je echt van alle kanten stress.”  

‘Veel vacatures betekent niet dat mensen kunnen werken’ 

Volgens cijfers van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) telt Nederland 406.000 bijstandsgerechtigden in december 2024. Op datzelfde moment staan er 404.000 vacatures open. ‘Het valt dan ook moeilijk te begrijpen dat mensen met een bijstandsuitkering onnodig aan de kant staan’, schrijft VVD-Kamerlid Daan de Kort begin dit jaar in zijn opiniestuk in De Telegraaf. ‘Wie niet wil meewerken om snel aan het werk te gaan, dient te worden gekort op zijn of haar uitkering als stimulans om aan de slag te gaan.’ 

Tijdens het debat Participatiewet in Balans op 17 april licht De Kort toe: “Met uitzondering van de groep chronisch zieken moet alles gericht zijn op werk. Als je een uitkering aanvraagt, moet je een cv meenemen. Ik zou het ook toejuichen als een loket verder ook een uitzendbureau of detacheerder zit. Dan kun je een uitkering aanvragen en een loket verder ook meteen hiernaar kijken.” 

“Er is veel werk, dat klopt,” beaamt intaker Heleen Ligtelijn (42). “Maar dat er werk is, zegt niet dat mensen kunnen werken. Het feit dat er zoveel banen zijn en er nog steeds mensen zijn die niet werken, suggereert dat het probleem op een ander vlak ligt. Mensen die vastlopen op de reguliere arbeidsmarkt of in het schoolsysteem bouwen een achterstand op. Werk vinden is misschien niet het probleem, maar door alle meespelende factoren is werk behouden wel lastig.” 

‘Makkelijk roepen vanuit een comfortabele, luie stoel’ 

Als Edenaren een bijstandsuitkering aanvragen, volgt een intake bij Werkkracht. “Daarbij kijk ik naar wie iemand is en hoe het met diegene gaat op verschillende leefgebieden, zoals wonen, gezondheid, financiën, het sociale leven en justitie. Mensen worden hier serieus genomen: de enige manier om hen goed te helpen. Als je dingen oplegt en vertelt wat ze moeten doen, sla je de plank mis.” 

Voor jongeren tot 27 jaar gelden extra regels. Zo moeten zij bij een bijstandsaanvraag eerst vier weken werk zoeken. Het wetsvoorstel wil van deze vierwekenzoektermijn een ‘kan’-bepaling maken, waardoor gemeenten ruimte krijgen om een uitzondering te maken. “Als jongeren eenmaal zo ver zijn om bijstand aan te vragen is er al zoveel gebeurd,” zegt Ligtelijn. 

‘Mensen zitten niet voor hun lol in de bijstand’

Ze somt op: “Ik zie jongeren met lange trajecten in het psychologische circuit, jongeren die zijn uitgevallen op school of geen contact met hun ouders hebben. Sommigen wonen beschermd of begeleid. Die basisgedachte van ‘je bent jong, dus je kunt werken’, dat is makkelijk roepen vanuit een comfortabele, luie stoel. Net alsof het leuk is om bijstand aan te vragen!” 

Ligtelijn wijst naar het raam. “Mensen zitten niet voor hun lol in de bijstand. Hier aan de overkant zit een supermarkt met zelfscankassa’s. Natuurlijk zijn er mensen die iets bewust niet scannen en daarmee wegkomen, maar dat weegt niet op tegen alle mensen die netjes betalen. Dat is ook zo bij vooroordelen over de Participatiewet: als je goed genoeg zoekt, vind je altijd een voorbeeld van iemand die misbruik maakt. Maar dat is niet wat we in de dagelijkse praktijk zien.” 

Duurzaam meedoen op lange termijn 

“Mensen zien dat hun buurman met een burn-out na drie maanden weer werkt en plakken die verwachting op iemand die flink beschadigd in de Participatiewet zit,” merkt Heesen op. “Vroeger hadden mensen een rugzakje, nu een zeecontainer. Ook is er een kwalitatieve mismatch: als er vijfduizend boeren zijn en je hebt drie vrachtwagenchauffeurs nodig, dat werkt niet. Onze taak is om uit te vlooien wat mensen nodig hebben voor duurzame participatie op de lange termijn. Daarbij beperken we ons niet enkel tot advies voor werk, want je moet naar alle leefgebieden kijken: soms is het handig als iemand met een trauma aan de slag gaat of ergens anders gaat wonen.” 

In het vierde kwartaal van 2024 ondersteunt Werkkracht 2.392 mensen met een Participatiewetuitkering. 1.414 Edenaren zitten in de fase ‘wennen’, 480 in de fase ‘versterken’ en 413 in de fase ‘werken’. “Iemand in de fase ‘wennen’ staat ver van werk af,” vertelt trainer Annelies Slings (48). “Dan moeten eerst andere zaken geregeld worden. Als je een burn-out hebt, ga je niet zomaar aan het werk. Bij ‘versterken’ is werk nog niet in zicht, maar met vrijwilligerswerk kunnen mensen zelfverzekerder worden en in een ritme komen. In de fase ‘werken’ zijn mensen klaar om met een handje in de rug aan de slag te gaan.” 

Een kruiwagen om mee te doen 

De regering stelt voor om in de nieuwe Participatiewet ‘sociale activering’ te vervangen door ‘maatschappelijke participatie’: ‘Participatie is breder dan enkel activiteiten gericht op arbeidsinschakeling. Het kan bestaan uit het verrichten van mantelzorg of een vorm van vrijwilligerswerk, maar ook het deelnemen aan activiteiten in een wijk of buurt om uit een sociaal isolement te komen, of een cursus of training volgen.’ 

‘Participatie is breder dan enkel activiteiten gericht op arbeidsinschakeling’

Slings vindt dat een goed voorstel. “Het heeft geen zin om iemand te pushen naar werk als diegene daar niet klaar voor is. En soms wil iemand heel graag werken, maar staan werkgevers daar niet om te springen omdat diegene uit Syrië is gevlucht, nog maar kort in Nederland is en daardoor de Nederlandse taal niet goed beheerst. Dan kan een traject een kruiwagentje zijn om een werkgever te vinden die daarvoor openstaat.” 

Om haar kandidaten te ondersteunen, biedt Werkkracht trainingen aan. “Bijvoorbeeld de training ‘Actief op weg naar opleiding of werk’, voor jongeren tussen de 18 en 30 jaar die geen idee hebben wat ze kunnen en willen. We maken samen een cv en bezoeken open dagen. Daarnaast oefenen we met uitdagende sociale situaties, zoals een sollicitatiegesprek, het intakegesprek voor een opleiding of reizen met openbaar vervoer. Hierbij zetten we ook middelen als een VR-bril in waarbij kandidaten in een veilige omgeving kunnen oefenen.” 

Met een podcast, themabijeenkomsten en trainingen ondersteunt Werkkracht ook werkgevers. “Er zijn mensen die met bepaalde problematiek kampen waarbij het fijn is dat een werkgever daar kennis van heeft. Bij het AutismeBelevingsCircuit ondervinden werkgevers hoe het is om autisme te hebben, zodat zij zelf ervaren hoe lastig dat kan zijn en daardoor mensen met autisme beter kunnen begrijpen en begeleiden. We geven ook trainingen over medewerkers met een andere moedertaal en cultuur: hoe begeleid je hen en hoe werk je cultuursensitief?” 

Broodjes gezond 

Op een steenworp afstand van Landgoed Hoekelum ligt het Expertisecentrum. Hier komen de Edenaren voor wie de reguliere arbeidsmarkt nog te ver is. “Vanuit een veilige basis proberen we hier iemand te begrijpen en echt te leren kennen,” zegt werkcoach Sjoerd van Eck (23). “Samen met de kandidaat kijken we vanuit hun perspectief naar de mogelijkheden. Soms is dat werk, maar dat kan ook vrijwilligerswerk zijn, een leerwerktraject, opleiding of hulpverlening. Een enkele keer adviseren we dagbesteding of gaan we aan de slag met een Wajong-aanvraag.” 

Niet iedereen volgt hetzelfde traject. “Het Expertisecentrum is als een broodjeszaak,” legt werkcoach Marius Cornelissen (35) uit. “Maar deze broodjeszaak verkoopt alleen broodjes gezond. Daar kan ei op zitten, maar ook ham, kaas of sla. Het Groeikrachttraject is het meest uitgebreide broodje, maar je kunt ook met alle losse ingrediënten zelf een broodje samenstellen. Het is maatwerk. Mensen voelen zich soms een mislukkeling omdat ze niet meekomen met het reguliere. We willen laten inzien dat ze meer in hun mars hebben dan dat zij zelf geloven.” 

De Groeikrachttraining op het Expertisecentrum is een van de trainingen in de fase ‘wennen’. “Hierbij wordt gekeken naar iemands belastbaarheid,” zegt Slings. Dat wordt gedaan met lichte productiewerkzaamheden, maar ook met vaardigheidstesten en onderzoeken. “Naast het werk, wat we als middel gebruiken, en digitale vragenlijsten zetten we ook wandelcoaching, boksen en VR in,” vertelt Van Eck. “Boksen gebruiken we als agogisch middel, dat wil zeggen dat we het gebruiken om meer over jezelf te leren. Het gaat dan om grenzen aangeven, communiceren en leiding nemen en geven.” 

‘Altijd was de bijstand het eindstation’ 

Aan een van de grote, witte tafels in de grote fabriekshal verpakken enkele kandidaten fietsrekjes, aan een andere tafel worden doosjes gevouwen voor geurkaartjes voor in de kledingkast. Een van de kandidaten is de 48-jarige Stefan Schiotling, een energieke man die zichzelf trots Edenaar noemt. “Ik ben hier geboren en getogen, maar ik heb ook heel veel ervaring in de bijstand dus ik kan er alles over vertellen.” 

Op negentienjarige leeftijd volbrengt hij negen maanden dienstplicht. “In het leger lukte alles redelijk,” vertelt hij. “Door verschillende omstandigheden in mijn jeugd lukte het niet echt met school. Na het leger heb ik wat baantjes gehad, in 1998 kwam ik voor het eerst in de bijstand. Daarna kreeg ik wel wat contracten, maar altijd was de bijstand weer het eindstation. Nu ben ik hier, en gaan we gericht aan de slag.” 

Tijdens een traject van tien tot twaalf weken kijken de werkcoaches onder meer naar de capaciteiten en kwaliteiten, maar ook naar waar iemand gelukkig van wordt. “De kandidaten komen hier minimaal tweemaal drie uur per week, zodat we ze goed in kaart kunnen brengen,” zegt Van Eck. “We sturen niet op werk of een bepaalde productie, maar op coaching en ontwikkeling. We nemen hen serieus, zodat ze niet na twaalf weken denken: ‘Ik heb alleen maar een nietmachine vastgehouden…’” 

‘Later word ik miljonair’ 

Werkkracht gelooft in de kracht van participatie, legt Cornelissen uit. “Dat is breed: behandeling voor verslaving zien wij ook als participatie. Je kunt iemand met verslavingsproblematiek in een magazijn laten werken, maar diegene valt dan snel uit. Dan kun je beter ruimte geven voor behandeling en later kijken hoe het verder gaat. We houden niet van pappen en nathouden: we willen mensen in hun kracht zetten, maar ook een spiegel voorhouden. Sommigen hebben zo’n wake-up call ook nodig.” 

‘We willen mensen in hun kracht zetten, maar ook een spiegel voorhouden’

Inmiddels is duidelijk dat Schiotling gebaat is bij weinig werkdruk en een laag werktempo. “Dan kan ik het nog wel bijbenen. Bij andere banen lag het tempo net iets te hoog, maar als ik eerlijk ben kwam ik ook weleens te laat en was ik snel afgeleid. Omdat ik gemiddeld scoor, vonden ze mij vroeger te goed voor de sociale werkplaats en ik had ook geen recht op Wajong. Nu ben ik ouder: ik weet wat ik kan. Hier zien ze mij als compleet mens.” 

Dankzij het traject bij Werkkracht kan hij binnenkort aan de slag op een plek die bij hem past. “Ik hoop blijvend uit de bijstand te komen. Dat is mijn doel,” zegt hij vastberaden terwijl hij naar de pauzeruimte loopt. “Het komt wel goed. Later word ik miljonair.” Cornelissen roept hem na. “Als je de loterij wint, dan delen we wel hé!” Schiotling denkt even na. “Ja, dat komt goed. Dan krijg jij ook, euh… vijftien euro.” Lachend vervolgt hij zijn weg naar het koffiezetapparaat. 

Eindredactie door Nova Spier

Dit artikel werd geschreven door

Bekijk profiel

Vincie van Kerkhof

Redacteur Verzorgingsstaat

Vincie van Kerkhof (1999, zij/haar) schrijft als redacteur Verzorgingsstaat bij Red Pers over het welzijn en de welvaart van burgers in Nederland. Welke impact hebben besluiten van de regering en overheidsinstanties op het gebied van sociale zekerheid, gezondheidszorg, onderwijs en werkgelegenheid? Vincie spreekt graag met ‘de mens achter het nieuws’. Heb je ervaringen of zorgen die je wilt delen? Mail dan naar vincie.van.kerkhof@redpers.nl.

>